substancje

Zioła swe właściwości lecznicze zawdzięczają zawartym w nich substancjom czynnym. Są to różne związki chemiczne, które wpływają na różne funkcje organizmu.

Substancje czynne w ziołach i innych roślinach leczniczych to produkty metabolizmu roślin, w których się odkładają, np. jako substancje zapasowe (m.in. skrobia) lub są przez nie wydzielane (m.in. żywica). Rośliny syntetyzują te substancje z substancji prostych, które przyjmują korzeniami z gleby, a liśćmi z powietrza, wody, dwutlenku węgla nieorganicznych związków mineralnych poprzez chlorofil.

Z wielu substancji roślinnych tylko niektóre z nich mają właściwości lecznicze, poza tym dana substancja znajduje się zazwyczaj tylko w jednej części rośliny, rzadko zdarza się, aby cała roślina miała właściwości lecznicze. I tak zbiera się najczęściej tylko ziele, liść, korzeń, kłącze, kwiat lub jego części, kora, cebula, drewno, owoce, nasiona, owocnię.

Najczęściej jako lecznicze i przyprawowe wykorzystywane są liście, które zawierają chlorofil. Są one z reguły najbardziej zasobne w aktywne składniki.

Tymi substancjami są:

Śluzy, które pęczniejąc w wodzie dają roztwory nazywane kleikami, są to wielocukry.

Stosuje się je jako środki powlekające, osłaniające i łagodzące stany zapalne błon śluzowych. Działają wykrztuśnie i przeciwkaszlowo. Śluzy występują m.in. w:

Korzeniu prawoślazu
Korzeniu malwy
Korzeniu żywokostu
Liściach podbiału
Nasieniu kozieradki
Nasieniu lnu

Glikozydy, które występują głównie w liściach roślin, ale mogą też być magazynowane w kłączach, korzeniach, nasionach i owocach. Są związkami organicznymi składającymi się z węgla, wodoru, czasami również azotu lub siarki. Są stosowane w lecznictwie jako środki nasercowe, przeczyszczające i ściągające. W ziołolecznictwie największe znaczenie mają: glikozydy nasercowe – zalecane w przypadku niewydolności krążenia występujące np. w: naparstnicy purpurowej, naparstnicy wełnistej, miłku wiosennym i konwalii majowej; glikozydy antrachinonowe – działanie przeczyszczające, występujące np. w: kruszynie pospolitej, rzewieniu dłoniastym.

Glikozydy możemy podzielić na:

Antrachinowe, działające na jelito grube i przyspieszają wypróżnianie. Występują w korzeniu rabarbaru, korze kruszyny, kłączu rzewienia
Fenolowe:
- Arbutyna i metyloarbutyna, które działają odkażająco i moczopędnie w chorobach nerek i pęcherza moczowego. Występują w liściach mącznicy, liściach i owocach borówki brusznicy
- Salicyna i populina, które w organizmie rozpadają się do kwasu salicylowego działając napotnie, łagodzi bóle głowy (salicyna jest związkiem o strukturze zbliżonej do aspiryny. Występuje w korze wierzby (rdzenni mieszkańcy Stanów Zjednoczonych żuli korę wierzby dla złagodzenia bólów głowy)
Goryczkowe, które pobudzają wydzielanie śliny i soków trawiennych, stosujemy w braku apetytu czy zaburzeniach trawienia. Występują m.in. w zielu piołunu, korzeniu goryczki, korzeniu mniszka, liściach bobrka, zielu tysiącznika.
Nasercowe, będące związkami silnie trującymi, działającymi na chory mięsień sercowy. Można je stosować tylko pod nadzorem lekarza, nigdy na własną rękę. Występują w zielu konwalii majowej, zielu miłka wiosennego, liściach naparstnicy purpurowej i wełnistej.
Saponinowe, przyjmowane w dużych ilościach są silnie trujące, ponieważ rozpuszczają czerwone krwinki. W małych ilościach, w słabych roztworach, działają wykrztuśnie i moczopędnie. Występują w korzeniu mydlnicy, zielu połonicznika nagiego, korzeniu lukrecji
Flawonoidowe, szczególnie rutyna, która jest stosowana przy skłonnościach do krwotoków, wybroczyn, arteriosklerozie i wysypkach uczuleniowych. Występuje głównie w zielu gryki, kwiatach bzu czarnego i zielu bratka (fiołka trójbarwnego). Do flawonoidów zaliczamy również kwercetynę, kumaryny, garbniki, katechiny, antocyjany. Flawonoidy wpływają na wzmocnienie ścian naczyń krwionośnych, wspomagają magazynowanie witaminy C, zmniejszają poziom cholesterolu, maja działanie przeciwzapalne, zmniejszające uczulenia, przeciwbakteryjne i moczopędne. Flawonoidy znajdziemy w kwiatach czarnego bzu, liściach brzozy czy zielu skrzypu.

Glikozydy (zwane niekiedy heterozydami) to substancje organiczne stanowiące połączenia cukrów prostych (najczęściej glukozy,
galaktozy, arabinozy, ksylozy i ramnozy) z różnymi związkami niecukrowymi (np. flawonami, antocyjanami, fenolami, kumarynami).
Składają się więc zawsze z dwóch części — cukrowej zwanej glikonem i niecukrowej zwanej aglikonem. Ponieważ w łączeniu glikonu z aglikonem uczestniczą różne pierwiastki możemy wyróżnić z tego punktu widzenia różne typy glikozydów: O-glikozydy (łącznikiem jest tlen), C-glikozydy (łącznik stanowi tu węgiel), S-glikozydy (łączenie przez siarkę), N-glikozydy (z azotem jako łącznikiem). Glikozydy wytwarzane są w procesie fotosyntezy, głównie w liściach, a powstają pod wpływem specyficznych enzymów, tzw. glikozydaz. Gromadzą się najczęściej w tkankach spichrzowych korzeni lub kłączy, w korze, nasionach i owocach. Są ciałami stałymi, krystalicznymi, w większości rozpuszczalnymi w wodzie, czasami nawet barwnymi (np. glikozydy flawonoidowe są żółte, a antocyjanowe — czerwone, fioletowe lub niebieskie). Nie należą do związków trwałych i pod wpływem specyficznych enzymów występujących w komórkach roślinnych i w naszym przewodzie pokarmowym następuje ich rozpad (tzw. hydroliza enzymatyczna) na części składowe. Rozpad równie łatwo zachodzi pod wpływem kwasów, a nawet środków utleniających. Z medycznego punktu widzenia największe znaczenie mają glikozydy nasercowe (zwane niekiedy też kardenolidowymi, naparstnicowymi, digitaloidowymi, sterydowymi), które przyczyniają się do wzmocnienia mięśnia sercowego, a zawiera je na przykład naparstnica (przede wszystkim wełnista i purpurowa), miłek wiosenny i konwalia majowa. Dla porządku trzeba wspomnieć, że odkrycie naparstnicy jako wspaniałego leku w chorobach serca zawdzięczamy angielskiemu lekarzowi Wiliamowi Witheringowi z Birmingham (1785 rok). (Ale uwaga — glikozydy naparstnicy są środkiem silnie działającym fizjologicznie i już w niewielkich dawkach mogą być trujące!). Z innych glikozydów warto wymienić jeszcze antraglikozydy (znajdują się m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie) stosowane w schorzeniach przewodu pokarmowego, przede wszystkim jako środki przeczyszczające; antocyjanowe (znajdujemy je w owocach np. czarnej porzeczki i borówki czernicy) — te wzmacniają włoskowate naczynia krwionośne, biorą udział w wielu reakcjach utleniania i redukcji, poprawiają wzrok; gorczyczne (zawiera je np. gorczyca czarna i nasturcja) — dezynfekują i powodują lepsze ukrwienie skóry; fenolowe (spotykane np. w mącznicy lekarskiej i pierwiosnku lekarskim) — to substancje o działaniu moczopędnym, dezynfekującym i przeciwzapalnym.

Olejki eteryczne, czyli mieszaniny różnych węglowodanów, alkoholu, kwasów, aldehydów, ketonów itp. Są to substancje lotne, o silnym zapachu. Mają działanie antyseptyczne i dezynfekujące. Pobudzają wydzielanie soków żołądkowych, działają uspokajająco, moczopędnie, wykrztuśnie i przeciwzapalnie. Pomocne są w leczeniu różnych dolegliwości - od bólu głowy po reumatyzm i problemy z trawieniem, poprawiające apetyt, rozkurczowe, dezynfekujące, moczopędne i drażniące skórę. Rośliny charakteryzujące się wysoką zawartością olejków używane są jako przyprawy, oraz w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym. Właściwości olejków eterycznych są bardzo różnorodne - wszystko zależy od tego, który z nich wybierzemy. W skład jednego olejku może wchodzić nawet kilkadziesiąt różnych związków. Występują w wielu roślinach, szczególnie tych o silnym aromacie. Olejek eteryczny wydzielany przez rośliny gromadzi się w gruczołach oleistych, łuskach lub we włoskach roślin. Występują m.in. w zielu dziurawca, liściach szałwii, ruty i chmielu. Właściwości olejków eterycznych zależą od ich składu chemicznego. Mogą być pomocne w kurczach, łagodzić wzdęcia, regulować wydzielanie żółci (mięta pieprzowa), uspokajać (melisa, kozłek lekarski), działać przeciwbakteryjnie (tymianek), wspomagająco przy leczeniu oparzeń (rumianek), poprawiać apetyt oraz wzmagać trawienie (majeranek).

Garbniki, czyli związki organiczne o gorzkim, cierpkim smaku. Są pochodnymi kwasów galusowego i katechowego. Tworzą trwałe połączenia z białkami, a także alkaloidami, dlatego usuwają trucizny z organizmu. Działają przeciwzapalnie i ściągająco. Stosujemy płukanki do jamy ustnej w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, przy biegunkach pijemy napary i odwary z ziół zawierających garbniki, jako środki zapierające i odkażające. Również przy nadpotliwości można stosować leki roślinne zawierające garbniki. Garbniki mają znaczenie w leczeniu oparzeń, opryszczki i krwawień. Działają ściągająco, znieczulająco, zmniejszają obrzęki i zapalenie.Garbniki hamują także rozwój bakterii. Garbniki na powietrzu wchodzą w reakcję z tlenem, dlatego też herbata powinna być przechowywana w szczelnie zamkniętym opakowaniu. Charakteryzują się działaniem przeciwbakteryjnym, przeciwbólowym, pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy (OUN), nasennym, a także psychotropowym, odurzającym, miejscowo znieczulającym lub zwężającym naczynia krwionośne jak i przeciwbakteryjnym. W małych dawkach działają leczniczo, poza tym dla człowieka są toksyczne. Najbardziej znanymi przykładami alkaloidów stosowanych w lecznictwie są: morfina uzyskana z opium, czyli z mleczka maku lekarskiego. Morfina jest wykorzystywana jako silny lek przeciwbólowy. Zarazem ma silne działanie narkotyczne i jej częste stosowanie może być przyczyną uzależnień. Godna uwagi jest stosunkowo wysoka aktywność przeciwgrzybicza alkaloidów wyizolowanych z czosnku neapolitańskiego. Garbniki występują również m.in. w korze wierzby, zielu rdestu, owocach borówki czernicy, liściach szałwii, korzeniu pięciornika, korze dębu, kłączu pięciornika i tataraku.

Alkaloidy to substancje organiczne o gorzkim smaku. W zależności od budowy chemicznej dzielimy je na wiele grup, które mają różne działanie lecznicze. W roślinach występują w połączeniu z kwasem cytrynowym, jabłkowym, winowym. Są silnymi truciznami, szczególnie układu nerwowego. Mogą pobudzać układ nerwowy lub działać porażająco. Działają uspokajająco, przeciwbólowo, moczopędnie, wykrztuśnie, wymiotnie, przeciwpasożytniczo, a także narkotycznie. Zioła zawierające alkaloidy stosujemy tylko pod nadzorem lekarza. Najpopularniejsze z nich to morfina, kofeina, nikotyna, strychnina i piperyna (z pieprzu).

Stanowią bardzo liczną grupę substancji organicznych zawierających w swojej cząsteczce jeden lub więcej atomów azotu, co nadaje im charakter mniej lub bardziej zasadowy. W roślinie znajduje się najczęściej kompleks tych substancji, a tak w ogóle poznano dotychczas kilkaset alkaloidów! Zaliczamy je do najskuteczniejszych i najważniejszych roślinnych substancji czynnych. Pierwszy alkaloid — morfinę wyodrębnił z opium w 1804 r. Fryderyk Wilhelm Serturner, w następnych latach uzyskano szereg innych, np. strychninę (1818), chininę (1820), nikotynę (1828), atropinę (1833). Cząsteczki alkaloidów, oprócz wspomnianego już azotu, zawierają zawsze węgiel, wodór i bardzo często tlen, są z reguły substancjami stałymi, krystalicznymi (chociaż np. nikotyna jest płynem), o smaku często gorzkim. Przebadane dotychczas alkaloidy możemy podzielić między innymi na:
• pochodne tropanu (np. atropina, hioscyjamina, skopolamina, kokaina),
• pochodne pirydyny (np. nikotyna, lobelina),
• pochodne chinoliny (np. chinina, cynchonina, chinidyna),
• pochodne izochinoliny (np. papaweryna, kuraryna, tubokuraryna),
• pochodne indolu (np. strychnina, rezerpina, ergotamina),
• pochodne puryny (np. kofeina, teobromina, teofilina),
• pochodne fenantrenu (np. morfina, kodeina).
Alkaloidy mogą wywierać na nasz organizm bardzo różne działanie, czasami bardzo silne, a nawet gwałtowne i trujące (np. kurara czy strychnina). Wykazują przede wszystkim silny wpływ na tkankę nerwową —jedne działają pobudzająco, inne hamująco, a jeszcze inne nawet porażająco.
W oto przykłady alkaloidów (i ich działania) zawartych w znanych nam roślinach:
• pieprz — piperyna (pobudza zakończenia nerwowe w przewodzie pokarmowym, wzmagając przede wszystkim wydzielanie soku żołądkowego),
• papryka — kapsaicyna (przyspiesza syntezę enzymów trawiennych, wzmaga krążenie krwi — przy okładach powoduje m.in. przekrwienie skóry),
• mak — kodeina (stosowana jako środek przeciwko kaszlowi),
• kawa — kofeina (przyspiesza pracę serca, znosi uczucie znużenia i senności),
• herbata — teina (znosi uczucie zmęczenia, reguluje ruchy robaczkowe jelit, łagodzi bóle),
• glistnik jaskółcze ziele — papaweryna (działa przeciwbólowo i rozkurczowo),
• ruta — fagaryna (znosi skurcze mięśni gładkich).

Fitoncydy, które wpływają na rozwój mikroorganizmów. W procesie suszenia ulegają rozpadowi. Zawierają je m.in. czosnek, cebula, rozmaryn, bylica boże drzewko, tymianek.

W wielu badaniach wykazano, że owoce i warzywa są najlepszym źródłem przeciwutleniaczy, które chronią organizm przed szybkim starzeniem się - poprzez neutralizację i usuwanie wolnych rodników. W ostatnich latach skuteczne przeciwutleniacze wykryto w licznych ziołach. W majeranku, imbirze, pieprzu i w innych ziołach są takie aktywne związki, jak diterpeny fenolowe, kwasy fenolowe, flawonoidy. Młode liście pokrzywy, mniszka lekarskiego i krwawnika zawierają znaczne ilości witaminy C, a naturalna witamina E występuje między innymi w naci pietruszki. Inne składniki surowców roślinnych - jak błonnik, kwas foliowy, chlorofilina - mają ochronne działanie w wielu schorzeniach nowotworowych. Rośliny przyprawowe i lecznicze oraz ich wyciągi są cennym źródłem wielu mikroelementów (Fe, Cu, Zn, Mo, Co, Mn, Cr). Forma, w jakiej występują w ziołach, jest łatwo przyswajalna dla organizmu. Bardzo wysoką zawartością żelaza (Fe) charakteryzuje się ziele tymianku i majeranku. Liście melisy i mięty zawierają znaczne ilości miedzi (Cu), a kwiat prawoślazu zawiera cynk.

Zioła zwierają także enzymy, które wspomagają oddziaływanie różnorakich substancji leczniczych. Ponadto zioła mają również szereg składników mineralnych, m.in. wapń, potas, sód, fosfor, jod, a także wiele witamin. O tym przeczytasz tutaj.